Քրիստոնեական եկեղեցու թեմի ներկայացուցիչների հակահայկական «արկածներն» Ադրբեջանում

«Գեղարդ» վերլուծական կենտրոնը հոդված է հրապարակել․

Հայ առաքելական և Ռուս ուղղափառ եկեղեցիների միջև գոյություն ունեն քրիստոնեական համերաշխության և ներդաշնակության վրա խարսխված բարեկամական հարաբերություններ։ Սակայն, երբ մուտք ենք գործում Ռուս ուղղափառ եկեղեցու՝ Բաքվի և ադրբեջանական թեմի պաշտոնական կայքի «Քրիստոնեության պատմությունն Ադրբեջանում» բաժինը, ապա այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, կարծես թե տեքստը գրել են ալիևյան վարչակարգի «պատմաբանները»։

Որպեսզի ավելի պարզ լինի, թե ինչի մասին է խոսքը, ներկայացնենք այդ կայքում տեղ գտած հակագիտական և հակահայկական որոշ թեզեր։

Այսպես՝ կայքէջի նշված բաժնի տեքստի սկզբում գրված է, որ Նոյի ընտանիքի անդամներն առաջինը բնակեցրել են Ադրբեջանի տարածքը։

Նախ՝ հարկ է նշել, որ այդ նյութում հիշատակվել է Նոյի հայկական ավանդազրույցը (կայքի հեղինակները միտումնավոր հայկականի մասին չեն նշել), համաձայն որի՝ Նոյի ու իր ընտանիքի անդամների առաջին հանգրվանած վայրը հետագայում կոչվել է Նախիջևան, այսինքն՝ առաջին, նախնական բնակության վայր։ Քանի որ այսօր Նախիջևանը մտնում է Ադրբեջանի Հանրապետության կազմի մեջ, այդ բաժնի «հեղինակները», միայն դա հիմք ընդունելով, հայտարարում են, որ Նոյը բնակեցրել է հենց Ադրբեջանի տարածքը։ Նյութի հեղինակները մոռացել են նշել, որ պատմական բոլոր հին աղբյուրներում այս վայրը նշվում է որպես հայկական, իսկ հայ ժողովուրդը՝ Նոյի որդի Հաբեթից սերված։ Աղվանքը, առավել ևս՝ ադրբեջանցիներն ու Ադրբեջան պետությունը, որևէ կապ չունեն այդ ամենի հետ։ Բացի այդ՝ միտումնավոր կերպով բաց է թողնված նաև Նախիջևան տեղանվան հայկական բացատրությունը։

Պատմական որոշակի էքսկուրս անցկացնելուց հետո այդ բաժնում տեսնում ենք, որ «երբ Ադրբեջանն ու Դաղստանն անցան Ռուսաստանյան կայսրության ազդեցության ներքո, քրիստոնեությունն այստեղ և այդ տարածաշրջանից չվերացավ միայն Ռուս ուղղափառ եկեղեցու գործունեության շնորհիվ»։

Նյութի հեղինակներն, անընդհատ կրկնելով ադրբեջանական քարոզչամեքենայի հորինած պատմությունները, փոքր-ինչ շեղվելով «ընդհանուր գծից», 19-րդ դարի սկզբի իրադարձությունները չեն ներկայացրել որպես Ռուսաստանյան կայսրության կողմից ներկայիս Ադրբեջանի տարածքների օկուպացիա, զավթում։ Սրանք այն եզրույթներն են, որոնք օգտագործում են Ադրբեջանում և որոնցով շեշտում են իբր Ռուսաստանի և ռուս ժողովուրդի կողմից երկու անգամ օկուպացրած Ադրբեջանի կրած վնասները։ Նախ ընդգծենք, որ 19-րդ դարի սկզբին Ադրբեջան անունով որևէ պետություն կամ ադրբեջանցի ժողովուրդ գոյություն չի ունեցել, իսկ Ռուսաստանյան կայսրության կազմի մեջ են մտել իրանական արևելաայսրկովկասյան խանությունների տարածքները։ Հետաքրքիր է, թե «օկուպանտ» երկրի և ժողովրդի հոգևորականներն ինչու են ամեն գնով փորձում ծառայել այն ժողովրդին և պետությանը, որը լի է հակառուսականությամբ և հակաքրիստոնեությամբ։

Տեքստում կա մի հատված, որը կասկածի տակ է առնում Հայոց եկեղեցու՝ առաջին պետական եկեղեցի լինելու փաստը։ Բացի այդ՝ փորձ է արվում տարածաշրջանում «աղվանականացնել» Քրիստոսի առաքյալների՝ Թադեոսի և Բարդուղիմեոսի գործունեությունը, որը ներկայացվում է միայն Աղվանքի եկեղեցու հիմնադրման հետ կապված։ Հայաստանում նրանց գործունեության, նահատակման, Հայոց եկեղեցու հիմնադրման մասին որևէ խոսք չկա։ Ավելին՝ երբ խոսվում է սուրբ Բարդուղիմեոսի գործունեության մասին, նույնիսկ հայկական Սյունիքն է ներկայացվում որպես աղվանական տարածք։

Այս կեղծ թեզը շարունակելով՝ նյութի հեղինակները ոչ միայն փորձում են սյունեցիներին ներկայացնել որպես աղվանական ժողովուրդ, այլև՝ 13-րդ դարի հայ պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի աշխատությունից («Սիսական նահանգի պատմություն») մեջբերում անելով, միտումնավոր կերպով վերջինիս պարզապես ներկայացնում են սյունեցի (ո՛չ հայ, ըստ հեղինակների տրամաբանության՝ աղվան)։ Հեղինակները միտումնավոր աղավաղված են ներկայացնում Ստեփանոս Օրբելյանի աշխատության այն հատվածը, որում նշված է, թե «հայերից նախ սյունեցիներն են ընդունել քրիստոնեությունը»։ Կայքի նյութում պատմիչի հիշատակած այս հատվածը ներկայացված է այսպես՝ «Հայաստանի բնակչությունից առաջ սյունեցիներն են ընդունել սուրբ Բարդուղիմեոսի քարոզած վարդապետությունը»։ Այստեղ ակնհայտ է «բունիաթովյան» ոճը՝ աղբյուրների վկայությունները ձևափոխել և ներկայացնել այնպես, ինչպես հարմար է ադրբեջանական քարոզչությանն ու կեղծ, հորինված պատմությանը։

Ինչպես ալիևյան քարոզիչները, այնպես էլ տեքստի հեղինակներն առաջ են մղում նաև այն շինծու, հակագիտական և հորինված թեզը, ըստ որի՝ Ալբան բնակավայրը նույնացվում է Բաքու քաղաքի հետ։ Հիշեցնենք, որ միջնադարյան այն աղբյուրները, որտեղ տեղեկություններ կան Ալբանի մասին, նշում են այն որպես Մեծ Հայքում գտնվող բնակավայր (հավանաբար խոսքը Վասպուրականի Աղբակ գավառի և նրա կենտրոն Աղբակ բնակավայրի մասին է)։ Ավելին՝ այդ մասին է հիշատակում նաև Ռուս ուղղափառ եկեղեցու պատմության հեղինակ մետրոպոլիտ Մակար Բուլգակովը։

Խոսելով Բարդուղիմեոսի մասին՝ նյութի հեղինակները ներկայացնում են տեղական ինչ-որ ավանդապատում (իրականում՝ հորինված)՝ փորձելով սուրբ Բարդուղիմեոսի նահատակվելը «տեղավորել» Բաքվի տարածքում՝ Կույսի աշտարակի մոտ։ Սա նաև այն կեղծ թեզի շարունակությունն է, համաձայն որի՝ իբր սուրբ Բարդուղիմեոսը Բաքու քաղաքի հովանավորն է։ Չկա պատմական որևէ աղբյուր կամ հիշատակություն, որտեղ խոսվի այն մասին, թե սուրբ Բարդուղիմեոսը եղել կամ նահատակվել է Բաքվում։ Առավել ևս՝ առաջին դարում նման քաղաք գոյություն չի էլ ունեցել։ Հարկ է հիշեցնել, որ և՛ սուրբ Բարդուղիմեոսը, և՛ սուրբ Թադեոսը քարոզել և նահատակվել են Մեծ Հայքի տարածքում, որտեղ էլ հետագայում նրանց նահատակման վայրերում կառուցվել են վանքեր՝ սուրբ Թադեոսի վանքը Արտազ գավառում՝ ներկայիս Իրանի տարածքում, սուրբ Բարդուղիմեոսի վանքը՝ Վասպուրականի Աղբակ գավառում՝ ներկայիս Թուրքիայի տարածքում։

Անցնելով քրիստոնեության տարածման երկրորդ փուլին՝ կայքի հեղինակները նշում են, որ այն կապված է Գրիգոր Լուսավորչի հետ։ Այստեղ էլ միտումնավոր չեն նշում վերջինիս հայոց հոգևոր առաջնորդ լինելու և Մեծ Հայքում 301 թվականին նրա ջանքերով քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու փաստերը։ Նրանք փորձում են առաջ տանել այն հորինված թեզը, որի համաձայն՝ Աղվանքն ավելի կարևոր և ինքնուրույն դերակատարում է ունեցել տարածաշրջանում՝ քրիստոնեությունը տարածելու հարցում, քան՝ Հայքը և Վիրքը։ Ըստ հայ պատմագիր Ագաթանգեղոսի՝ «Գրիգորի վարքը» աշխատության՝ Գրիգոր Լուսավորիչը Մեծ Հայքում Տրդատ Երրորդ հայոց արքայից հետո մկրտել է նաև Աղվանքի արքային (հավանաբար՝ Ուռնայրին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Մեծ Հայքում)։ Պահպանված տեղեկությունների համաձայն՝ Գրիգոր Լուսավորիչն Աղվանքում քրիստոնեություն քարոզելու համար ուղարկել է ոմն Թովմայի։ Այնուհետև՝ Աղվանքում քրիստոնեություն է քարոզել և այնտեղ նահատակվել Գրիգոր Լուսավորչի թոռը՝ Գրիգորիսը, որի մասունքներն ամփոփվել են Արցախի Ամարասի վանքի տարածքում։

Տեքստում խոսվում է աղվանական գրի մասին, սակայն ոչ մի խոսք չկա այն մասին, որ ըստ 5-րդ դարի հայ վարքագիր Կորյունի՝ աղվանական ցեղերից մեկի համար սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծել է գիր, որը նույնպես պետք է նպաստեր քրիստոնեության տարածմանն Աղվանքում։

Կայքի տեքստում նշվում է նաև, որ Աղվանքի եկեղեցին, իբր սկսած 551 թվականից, դավանական հարցերում միացել է մոնոֆիզիտներին և կապը կտրել է բյուզանդական ուղղափառ եկեղեցուց։ Հարկ է նշել, որ սա կեղծիք է ու մոլորություն՝ ուղղված Հայոց եկեղեցու դեմ։ Հայ առաքելական եկեղեցին և նրա դավանանքին հետևող Աղվանքի եկեղեցին մոնոֆիզիտ չեն, այլ «…Մոնոֆիզիտությունը Փրկչի մարդկային բնույթի ժխտումն է, որը միշտ կտրականապես մերժվել է Հայոց Եկեղեցու կողմից: Այս թյուրըմբռնումը հիմնված է հայերեն «միաբնակություն» եզրույթի սխալ թարգմանության վրա, որը նշանակում է ոչ թե Քրիստոսի աստվածային բնության եզակիությունը, այլ նրա աստվածային-մարդկային բնության միասնությունը: Եվ, հետևաբար, այն պետք է թարգմանվի որպես միաֆիզիտություն, այլ ոչ թե մոնոֆիզիտություն»։

Արձանագրենք հետևյալը, որ Աղվանից եկեղեցին ի սկզբանե ընդունել է Հայ առաքելական եկեղեցու գահերեցությունն ու ենթարկվել նրան: Կրելով Հայոց եկեղեցու անմիջական ազդեցությունը՝ Աղվանքի եկեղեցին դավանական ու քաղաքական կարևորագույն հարցեր քննարկած եկեղեցական մի քանի ժողովներում (Դվինի 506թ․ և 554 թ․) Հայոց եկեղեցու հետ նույն դիրքերից է հանդես եկել և խզել է հարաբերությունները բյուզանդական եկեղեցու հետ:

Հիշեցնենք, որ 6-րդ դարում Աղվանքի եկեղեցու կենտրոնը տեղափոխվել է հայկական Ուտիք նահանգի Պարտավ քաղաք։ Ավելի ուշ՝ 14-րդ դարի վերջին այն հաստատվել է Արցախում՝ Գանձասարում: Դրանից հետո հանդես է եկել նաև Գանձասարի կաթողիկոսություն անվամբ՝ որպես Հայ առաքելական եկեղեցու կազմում գործող կառույց։

Նյութի հեղինակները կրկնում են նաև ադրբեջանական քարոզչամեքենայի այն թեզը, ըստ որի՝ 1836 թվականին ռուսական կայսր Նիկոլայ Առաջինի կողմից վերացվել է Աղվանքի եկեղեցին և միացվել է Էջմիածնի Հայոց եկեղեցուն։ Հարկ է հիշեցնել, որ Գանձասարի կամ Աղվանից կաթողիկոսությունն այդ ժամանակ Հայոց եկեղեցական կառույցի մի մասն էր կազմում։ 1836 թվականին կայսերական կանոնադրությունը («Պոլոժենիե») ուղղակի վերահսկողություն էր սահմանում իր տիրապետության տակ հայտնված Հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ Իրավամբ, Գանձասարի կաթողիկոսությունը համարելով Հայոց եկեղեցու համակարգի մեջ մտնող հոգևոր կառույց՝ ցարական իշխանությունները պարզապես նրան զրկեցին կաթողիկոսական կարգավիճակից և իրենց տիրապետության ներքո գտնվող տարածքում թույլ տվեցին կաթողիկոսի տիտղոսը կրել միայն Էջմիածնի Ամենայն հայոց կաթողիկոսին։

Կարճ ժամանակ անց՝ Արևելյան Այսրկովկասի տարածաշրջանում հիմնադրվեցին նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու երկու արքեպիսկոպոսական թեմեր, որոնք կոչվում էին Ղարաբաղի (Արցախի)՝ Կուրի աջափնյակում, և Շամախիի՝ Կուրի ձախափնյակում։ Իրենց դարավոր հայրենիքում՝ Կուր գետի ձախ ափին (պատմական Աղվանքում), բնակվող մի քանի հազար ուդիների հոգևոր համայնքը մինչև 20-րդ դարի սկիզբը մաս կազմեց Շամախիի հայկական թեմին։

Ինչպես տեսնում ենք, Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում գործող Ռուս ուղղափառ եկեղեցու Բաքվի և ադրբեջանական թեմի կայքում տեղ գտած «Քրիստոնեության պատմությունն Ադրբեջանում» բաժինն ամբողջովին կրկնում է ալիևյան քարոզչության տխրահռչակ «վարդապետ» ու «ասպետ» Ալեքսիյ Նիկոնորովի տեսակետները։ Դրանք էլ, իրենց հերթին, բխում են ադրբեջանցի պատմաբանների առաջ քաշած կեղծ և շինծու պատմություններից։

Փաստենք, որ այս ամենի հիմքում ընկած է հետևյալը․

1․ Հնարավոր բոլոր միջոցներով մերժել հայերի դերակատարումը տարածաշրջանում քրիստոնեական վարդապետության տարածման գործում։

2․ Պատմագիտական գրականությունից ջնջել կամ նենգափոխված ներկայացնել այն հատվածները, որտեղ հիշատակվել են հայերն ու Հայաստանը։

3․ Միջնադարյան հայ հեղինակներին ներկայացնել որպես աղվաններ, իսկ նրանց աշխատությունները՝ որպես աղվանական գրականության և պատմագրության մաս։

4․ Աղվանքի եկեղեցին ամեն կերպ կտրել Հայոց եկեղեցուց, և այն ինչ-որ կերպ կապել ներկայիս ադրբեջանցիների և Ադրբեջանի հետ։

Ռուս ուղղափառ եկեղեցու՝ Բաքվի և ադրբեջանական թեմի պաշտոնական կայքի հեղինակներին հիշեցնենք, որ քրիստոնեական եկեղեցու հոգևորականների պարտքը պետք է լինի ճշմարտության և արդարության մասին խոսելը, ոչ թե՝ ալիևյան վարչակարգի կեղծարարություններին տուրք տալը։

Ադրբեջանը՝ հայկական, քրիստոնեական ժառանգության ոչնչացման, օտարման քաղաքականության իրականացման համատեքստում օգտագործում է նաև այդ պետության մեջ քաղաքական պատանդի կարգավիճակում հայտնված քրիստոնյա ուդի ժողովրդին:

Կարծում ենք՝ այն ամենը, ինչ տեղ է գտել այդ կայքում, և որի մասին մենք նշեցինք, Ռուս ուղղափառ եկեղեցու պաշտոնական դիրքորոշումը չէ, այլ՝ որոշ «մոլորյալ» պատմաբանների՝ ադրբեջանական իշխանություններին իրենց լոյալությունը ցույց տալու արտահայտությունը։