Բրենդը Իսրայելինն է.ինչ քայլերի պետք է դիմենք մենք.Սուրեն Մանուկյանի դիտարկումները

Հարցազրույց պատմաբան Սուրեն Մանուկյանի հետ:/Մաս 1-ին/

-Տարիներ շարունակ մենք մեր ուշադրությունը կենտրոնացրել ենք ցեղասպանության միջազգային ճանաչման փաստի վրա և ուշագրավն այն է,որ 30-ից ավել երկրներ արդեն ճանաչել են,գործընթացը շարունակվում է:Ի՞նչ պետք է անեն այդ նույն երկրները,որ չեն անում և ի՞նչ կտա դա մեզ:

-Քաղաքական ճանաչման գործընթացը հետաքրքիր և իրարամերժ մի երևույթ է, որովհետև միաիշանակ կերպով բնութագերլ կամ գնահատական տալ ,չի կարելի : Նախկինում մենք այդ երևույթին դրականորեն էինք նայում, որը շատ շահեկան էր Հայաստանի համար,բերում էր շատ առավելություններ միջազգային հարաբերություններում և Հայաստանի ձայնը աշխարհում լսելի էր դարձնում:Ցավոք,շատ թեմաներ չկան,որով հետաքրքիր ենք աշխարհին և որի շրջանակներում աշխարհը կարող է խոսել մեր մասին ,ցեղասպանության թեմայով է,որ ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում ենք միջագային մամուլի էջերին և նաև Հայաստանին ինչ-որ ձևով այս խնդիրը օգտագործել հարևան Թուրքիայի վրա ճնշում գործադրելու ,ինչպես նաև այլ միջազգային քաղաքական հարցեր լուծելու համար:Հայաստանը հիմա իրեն հռչակել է ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի առաջամարտիկ,այլ աշխարհում տարբեր ցեղսպանությունների հետ կապված կանխարգելման գործընթացի առաջամարտիկ:Բայց ,երբ վերլուծում ենք հաջորդ քայլի հավանակությունը,հնարավորությունը, հասկանում ենք,որ ռազմավարությունը այդքան էլ մշակված չէ,Հայաստանը և այն ժամանակ ,և հիմա այդքան էլ լավ չի պատկերացնում,թե ուր ենք գնում և որն է այն վերջնակետը,որից հետո մենք կանգ կառնեք,կասենք՝ինչքան պետություն կա ,որ ճանաչել են,ժամանակն է անցնել որակապես մի նոր քաղաքականության :Ես կարծում եմ,որ այս ճանաչման գործընթացը շատ դեպքերում իներցիայի է վերածվել,մենք դա արել ենք,քանի որ անկախության հռչակումից հետո տասնամյակներ արել ենք, սկզբնական տարիներին ավելի թույլ, 1998 -ից հետո,քանի որ ՀՀ արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություն հռչակվեց Ցեղասպանության ճանաչման հարցը,ավելի ուժեղ թափով և 2000-ականներ սկզբին ավելի մեծ հաջողությունների հասանք,տասնյակ երկրներ ճանաչեցին,այսօր մենք կանգնած ենք մի իրողության առջև ,որ այն պետությունները,ոոնք այսպես թե այնպես պետք է ճանաչեին Հայոց ցեղասպանությունը , արդեն ճանաչել են՝Եվրոպական տերությունների մեծ մասը,Լատինամերիկհյան պետությունները,պետություններ,որտեղ մենք ունենք հայ համայնքեր,պետություններ ,որոնք բարեկամական հարաբերություններ ունեն մեզ հետ:Սա հենց այն շրջանակն է,սրանից դուրս մեկ-երկու երկիր միգուցե կարող է ճանաչել, հիմա շատ հետաքրիր տենդենց է նկատվել մուսուլմանական երկրների շրջանում, մենք տեսնում ենք,որ երկրներ,որոնք նախկինում երբևէ այս թեմային չէին անդրադարձել՝Եգիպտոսը,Սաուդիան Արաբիան,Լիբիան,սկսել են քննարկել այս հարցերը,Լիբիայի ժամանակավոր կառավարությունը կիսատ ճանաչեց:Սաուդիան Արաբիայի մի շարք կենտրոնական թերթերում ապրիլի 24-ը շատ լավ լուսաբանվեց այս տարի:

-Նախկինում չի եղե՞լ:

-Դա այն նույն հակաթուրքական քաղաքականության շրջանակներում է,որովհետև պետք է սա էլ հասկանանք ,որ Հայոց ցեղասպանությունը դա միջազգային քաղաքականության շատ կարևոր գործիք է ,դա մեր գործիքը չէ այլևս,այդ գործիքը վերցրել են աշխարհի և տարածաշրջանային հզորները և օգտագործում են իրենց քաղաքական նպատակների համար:Եթե տեսականորեն պատկերացնենք մի իրավիճակ, երբ մենք մի օր կասենք՝ վերջ ,Հայաստանը այլևս չի շարունակելու, մեզ կարող է ասեն,դուք չեք շարունակելու դա ձեր գործն է, բայց չհամարձակվեք այդ հարցը օրակարգից հանել,որովհետև մենք շարունակելու ենք: Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործիքը իր քաղաքական ուժով միգուցե ավելի մեծ նշանակություն ունի միջազգային քաղաքականության համար,քան Հայաստանը ինքը: Պրոսեցները ճանաչման շատ դեպքում մեզանից անկախ են տեղի ունենում,շատ դեպքերում չենք մասնակցում,որոշումը որը կայացվում է,դա մեր ջանքերի արդյունքը չէ: Հաճախ ճանաչում են երկրներ,որտեղ հայկական համայնք ընդհանրապես չկա,խոսել համայնքի աշխատանքի մասին չենք կարող,այն երկրներում ,որտեղ մեր դեսպանությունը տարիներ շարունակ աշխատում էր,բայց արդյուքնք չկար,բայց մի օրում որոշվում է,որ այս հարցի շուրջ քաղաքականությունը պետք է փոխվի:Այդ առումով պետք է մի տենդենցի մասին խոսեմ.կրկնակի ճանաչումներ կան՝Նիդեռլանդները ևս մեկ անգամ և այս տարի Իտալիայի ճանաչումը:Էմոցիոնալ առումով շատ գրավիչ է,ուրախանում ենք,բայց նորից վերճանաչումը,ընդ որում ,երբ նայում ես տեքստերին ,նույնն են,նույն բառապաշարով,հասկանում ես,որ Թուրքիայի վրա ազդեցություն գործելու խնդիր է:

-Իսրայելի օրինակը բերեցիք,որ մենք պատասխան էինք տվել…

-Իսրայելը ամենավատ կերպով է օգտագործում այդ շահարկումը, ամեն անգամ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վատանալու պատճառով ,հայտնվում է իսրայելական ինչ-որ մի նախարար,կամ նույնիս վարչապետի ազգական ,որը բարձրաձայնում է,որ Թուրքիան ցեղասպանություն է իրականացրել և մի օր մենք դա կճանաչենք:Այդ մահակը ցույց են տալիս,բայց չեն օգտագործում և այս տարի ՀՀ-ն առաջին անգամ ,կուզենայի ընդգծել և ողջունել ՀՀ ԱԳՆ-ի կեցվածքը, հայտարարեց ,որ Հայաստանը անընդունելի է համարում Հայոց Ցեղասպանության թեմայի շահարկումը քաղաքական նպատակներով: Դրանով իհարկե չեմ կարծում,որ կկանխենք այլ շահարկումներ,բայց գոնե ցույց կտանք ,որ դա մեզ դուր չի գալիս և մենք այդ գործընթացում գործընկեր չենք փնտրի:

-Ճանաչեցին,ի՞նչ ենք մենք ակնկալում հետո:

-Ի վերջո այս ամբողջ գործընթացի ,կամ ընդհանրապես Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրման արդյունքը,վերջնանպատակը ճանաչումն է Թուրքիայի կողմից և այդ բոլոր ջանքերը,որ մենք թափում էենք և տարիներ շարունակ և այսօր,ստեղծել այնպիսի գլոբալ ճնշում Թուրքիայի վրա, հասրակական հանրային ընկալման այնպիսի մի միջավայր ստեղծել գիտակցման թեմայի,որ Թուքիան այլևս չկարողանա այդ ճնշմանը դիմանալ և մի օր ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը ՝իրենից բխող հետևանքներով:Հետևանքներն էլ կարող ենք շատ քննարկել…

-Այն երկրները ,որ ճանաչեցին,հետո՞…

-Սա թող խորհուրդ չդիտվի,բայց նաև խորհուրդ մեր դեսպանատների համար,եթե այդ երկրներոը իրոք ուզում են շարունակել այդ պրոցեսը և ճանաչելուց հետ հայտնվել են մի փակուղային իրավիճակում,երբ ուզում են հետապնդել այդ հարցը,բայց արդեն կարևորագույն ակտը ճանաչման կատարել են,կարելի է իրենց խորհուրդ տալ և աշխատել այդ ուղղությամբ, փորձել քրեականացնել Հայոց ցեղասպանության ժխտումը:Դա շատ կարևոր խնդիր է,երկու տեսակետից.առաջինն այն է,որ մենք ցույց կտանք ,որ հերիք եղավ Հայոց ցեղասպնությունը երկրորդ կարգի ցեղասպանություն համարել, որովհետև Եվրոպական երկրների մեծ մասը ունեն Հոլոքոստի ժխտումը քրեականացնող օրենքներ:

-Բրենդը կարծես թե հրեաներինն է:

-Շատ դժար է բացատրել ՝ինչու եթե ցեղասպանություններից մեկը արգելվում է ժխտել,փոքրացնել ծավալը,քննարկումների առարկա դարձնել,ապա երկրորդը թույլատրելի է :Այս պարագայում մենք նաև իրավական գործիքներ ունենք:

-Այսինքն ՝մենք պետք է զուգահեռ պահանջենք,որ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնե՞ին:

-Այո, համապատասխան պատիժներով:4 երկիր ունենք՝Շվեյցարիան,Սլովակիան ,Հունաստանը և Կիպրոսը,որտեղ ցեղասպանության բացահայտ ժխտումը կարող է բերել քրեական պատասխանատվություն:Երկրորդ պատճառը,թե ինչու պետք է պայքարենք ժխտողականության դեմ,դա այսօրվա թուրքական պետության կեցվածքն է, որը գնալով ավելի վտանգավոր է դառնում:էրդողանի վերջին հայտարարությունը,որը արեց ապրիլի 24-ին,երբ նա Հայաստանի մեղադրեց ցեղասպանության մեջ,ասելով ,որ եթե բացվեն հայկական արխիվները ,ապա կտեսնեք,որ հայերն են կոտորել թուրքերին,այլ ոչ թե հակառակը ,սա հստակ ցույց է տալիս,որ եթե դու չես պայքարում ժխտողականության դեմ ,ինչ է լինում հաջորդ քայլը:Սկզբից նրանք ժխտում են քո սպանված լինելու փաստը,հետո նրանք նախահարձակ են լինում և զոհին են մեղադրում հանցագործության մեջ:Այս մոդելը կարող ենք բարձրաձայնել,կարծում եմ,որ մեր ԱԳՆ-ն պետք է լրջորեն զբաղվի այս հարցով և հետամուտ լինի,որ միջազգային բոլոր հարթակներում Էրդողանի անթույլատրելիությունը ցուցադրելու համար,ցույց տալ դա ոչ թե հայկական կոնտեսքտում,ասել,որ դա հայերի համար վտանգավոր է,այլ ավելի լայն միջազգային կոնտեքստով,ընդհանրապես ցեղասպանությունները ժխտելու անթույլատրելիության կոնտեքստով,ասելով ,որ սա ևս մեկ քայլ է ցեղասպանությունների իրականացման համար, որովհետև ոչ միայն վիրավորվում է զոհ ազգի պատիվը,որովհետև այդ զոհ ազգը ի վերջո հայտարարվում է ստախոս ,այլ նաև զոհ ազգը մեղադրվում է մի բանի մեջ,այն սարսափեռլի հանցագործություն է,որը բնականաբար չի կատարել:

-Մինչև 70-80-ականներ Թուրքիայում այս հարցի հետ կապված տաբու էր դրված ,նույնիսկ եթե այնտեղ հարց ուղղեիր,հասարակությունը տեղյակ էլ չէր, բայց ինչ-որ մի փուլ կարծես սառույցը հալվեց,ի՞նչ տեղի ունեցավ: Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո հարցն արդեն տարածվեց ամբողջ Թուրքիայով:

-Շատ հետաքրքիր , պարադոքսալ է,բայց Հայոց ցեղասպանության թեման Թուրքիայում բացվեց Էրդողանի իշխանության գալուց հետո:Մինչև այդ թեման փակ էր, մինչև Էրդողանը, Թուրքիան ոչ դեմոկրատական պետություն էր ,ֆաշիստական պետություն էր ինչ-որ առումով ,որովհետև այնտեղ ազգային փոքրամասնությունները թիրախավորված էին ,նույնիսկ ազգային փոքրամասնությունների մասին բարձրաձայնելը վտանգավոր կլիներ:Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելը անհնար էր,որովհետև դու անիջապես կբանտարկվեիր՝ վկայակոչելով 301 հայտնի հոդվածը ,որը նախատեսում է քրեական պատիժ թուրքականությունը վիրավորելու համար:2002 թվականին Էրդողանի «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը հաղթեց պառլամենտական ընտրություններում և գալով իշխանության փորձեց որոշակի ռեվիզիայի ենթարկել Թուրքիայի պատմական անցյալը,դա արվում էր քաղաքական նպատակներով:Նա իսլամիստ էր,իսկ Թուրքիայի ամբողջ պատմությունը դա աշխարհիկ, քեմալականության վրա հիմնված մի շենք էր և այդ շենքը երկար տարներ կառուցել էին,որտեղ իսլամի համար տեղ չէր մնում: Իսլամը կար հասարակական կյանքում,բայց պետական կառույցը այնքան ուժեղ և կուռ էր,որ ամբողջ դրված էր Քեմալի պաշտամունքի և քեմալականության ,որպես աշխարհիկ ուժեղ պետականության վրա հիմնված :Էրդողանը, գալով իշխանության և շահելով մեծամասնություն,հասկացավ ,որ ինքը գաղափարապես իր կուսակցությունը չի կարողանում տեղավորել քեմալականության շրջանակներում:Նա սկսեց փնտրել ճանապարհներ ,որը կխարխլի այն,կամ որոշակի ճաքեր կստեղծի քեմալականության մեջ:

-Դա շատ վտանգավոր կարող էր լինել Թուրքիա պետության համար:

-Իհարկե,բայց դրա համար շատ նուրբ, թեթև սկսեցին թույլ տալ քրդերին որոշակի գործողություններ իրականացնել,պատահական չէ,որ Էրդողանն առաջին անգամ ընտրվեց քրդական մեծ զանգվածի քվեների ձայների շնորհիվ՝Անատոլիական գյուղերի նոր աճող միջին սերնդի և իսլամիստական գաղափարներով տոգորված բիզնեսմենների աջակցությամբ: Գալով իշխանության,ինքը սկսեց կամաց-կամաց բացել այլ թեմաներ,որոնք արգելված էին,ի սկզբանե խարխլում էին քեմալական և թուրքական պետությունը :Հայոց ցեղասպանությունը այդ թեմաներից մեկն էր:Տարբեր շրջանակներում,ակումբներում,լիբերալ համալսարաններում սկզբում կլոր սեղաններ, կոնֆերասներ սկսեցին կազմակերպել, հայտարարություններ եղան ,սկզբում գաղտնի  էին,հետո բաց ձևով: 2006-2007 թվականներին բավականին լուրջ բեկում էր,հետո պետք է հիշել Հրանտ Դինքի գործունեությունը:Մինչ Էրդողանի շրջանը նրա գործունեությունը անհնար էր,դրա մասին խոսելը աներևակայելի էր, և Էրդողանը թույլ տվեց այդ ամենը:Մի շրջանից ,ի վերջո ,նա էլ հասկացավ ,որ վերահսկողությունից դուրս է գալիս,քանի որ հասարակությունը սկսում է հարցեր տալ,իսկ արևելյան ավտորիտար երկրներում ամենասարսափելի բանը ,երբ հասարկությունը տալիս է հարցեր:

-Հիմա ինչ փուլում են:Դուք մի հետաքրքիր բառ ասացիք՝կար մի ժամանակ,որ մոդայիկ էր անգամ Թուրքիայում ցեղասպանությունը ճանաչելը,ներողություն խնդրելը:

-2005-2006 թվականներին ստամբուլյան ինտելեկտուալ շրջանակներ մուտք գործելու համար շատ մոդայիկ էր դարձել Հայոց ցեղասպանության ընդունումը ,ճանաչումը,մեղանչումը, նաև հայկական արմատներ փնտրելը:Ի վերջո, հայտնի Ֆեթիե Չեթինի՝ <<Մեծ մայրս >> գրքից հետո ,որտեղ գրեց ,թե իր տատը կյանքի վերջում ասել է,որ հայ է , դրանից հետո շատերը սկսեցին փնտրել: Ես Ստամբուլում եմ եղել 2008-2009 թվականներին , շատերի հետ եմ հանդիպել այդ ինտելեկտուալ շրջանակներից,ովքեր ասում էին,որ իրենց մորական տատը հայ է,միգուցե չկար նման բան,բայց փորձում էին իրենց ընտանեկան պատմությունը կառուցել այդպես,և դա նորաձև էր դարձել:

-Հաջողվե՞ց Էրդողանին :

-Կարծում եմ այո,քանի որ ջինը արդեն դուրս էր թողած սրվակից և նաև մենք թևակոխում ենք տեղեկատվական հասարակություն:Ամենայն հավանականությամբ, դեռ այն ժամանակ լավ չէին պատկերացնում,թե ինչ է տեղեկատվական հասարակությունը, այլապես դա չէին անի:Այդ գիտելիքը թուրքական հասարակությունը սկսեց ձեռք բերել,տպվեցին գրքեր,հուշեր ,սկսեցին թարգմանվել և վերաիմաստավորվել ոճրագործների հուշերը,որոնք ժամանակին այլ կերպ էին ընկալվում :Ժամանակին նրանք ընկալվում էին ազգային հերոս ,հիմա սկսեցին տպվել շատ ավելի խմբագրված իրենց կենսագրությունները,որտեղ պարզ էր դարձել,որ այս մարդկանց ձեռքերը արյան մեջ են:

Շարունակությունն՝այստեղ

Հարցազրույցը՝Նաիրա Բաղդասարյանի